گلرنگ
شرح گیاه
گیاهی است یکساله یا دو ساله دارای ساقه ای به ارتفاع 30 تا 60 سانتی متر و حتی بیشتر منشأ اولیه آن در عربستان بوده از آنجا که تدریجاً به نواحی دیگر انتقال یافته است پرورش آن امروزه در بعضی نواحی معمول است.
این گیاه برگهای دندانه دار با دندانه های منتهی به خارهای ظریف و نوک تیز دارد شکل ظاهری پهنک برگ آن که از طرفی عاری از تار و از طرف دیگر دارای شبکه ای از رگبرگهای کاملاً برجسته در سطح تحتانی است ، بهترین وسیله تشخیص این گیاه می باشد. از اختصاصات آن اینست که کاپیتولهائی منفرد و محصور در براکته هائی با ظاهر برگ مانند دارد. کناره براکته های مذکور نیز مانند برگ گیاه دارای خارهای ظریف و گاهی نیز در بعضی از فرم های پرورش یافته عاری از آن است گلهای آن عموماً لوله ای و دارای رنگ زرد مایل به قرمز است ولی تدریجاً زرد نارنجی می شود میوه اش بصورت فندقه سفید رنگ و دارای دسته تار نازک در قسمت انتهایی است.
نیاز اکولوزیکی
گلرنگ گیاهی بلند روز است و در طول رویش به هوای گرم و تابش نور مناسب نیاز دارد. بذور معمولاً در دمای 8 تا 10 درجه سانتی گراد رویش پیدا می کنند. ولی دمای مطلوب برای جوانه زنی 18 تا 20 درجه سانتی گراد است. این گیاه به سرمای طولانی و سخت حساسیت نشان می دهد. بطوریکه برگها در دمای(2-) درجه سانتی گراد دچار سرمازدگی شده و گیاه خشک می شود. گلرنگ در درجه حرارتهای نزدیک به صفر زنده می ماند ولی رویش آن به کندی صورت می گیرد. در این شرایط گیاه تنها رشد رویشی (تولید ساقه ها و انشعابهای جدید) خواهد داشت.
این گیاه را باید در مناطق گرم و خاکهای مناسب با ضخامت زیاد سطح الارض کشت کرد اگر چه گلرنگ در هر نوع خاکی قادر به رویش است ولی خاکهای عمیق و دارای بافت متوسط را ترجیح می دهد. خاکهای تهی از مواد غذایی و همچنین خاکهایی که آب را در خود نگه می دارند برای گلرنگ مناسب نمی باشند.
آماده سازی خاک
بلافاصله پس از برداشت محصول قبل در اوایل پائیز شخم به زمین زده می شود و سپس 35 تا 40 کیلوگرم در هکتار ازت، 40 تا 60 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 50 تا 70 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به خاک افزوده با انجام دیسکی مناسب کلوخه ها را خرد کرده و بقایای علفهای هرز را نیز از بین می برند. بهتر است کمی قبل از کشت مقدار 20 تا 25 کیلوگرم در هکتار ازت به خاک زمینهای فاقد ازت اضافه شود.اواخر زمستان زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کشت آماده می کنند.
تاریخ و فواصل کاشت
گلرنگ را می توان با هر گیاهی به تناوب کشت کرد. چون پتاسیم نقش عمده ای در افزایش مواد موثره گلرنگ دارد بهتر است با گیاهانی که سبب کاهش پتاسیم خاک می شوند به تناوب کشت نگردد. گلرنگ را می توان دو سال متوالی در یک زمین کاشت اما باید در سال سوم و چهارم با گیاهان مناسب نظیر هویج و شبدر به تناوب کشت شود. بعد از آن زمین را به مدت یک برچه صورت آیش نگه داشت و سپس گلرنگ را مجدداً در آن کشت کرد.
زمان کاشت بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش دارد. گلرنگ در مناطق گرمسیر به عنوان یک محصول پائیزه کشت می شود ولی در مناطق سرد آنرا به صورت بهاره کشت می کنند. زمان مناسب برای کشت پائیزه گلرنگ مهر – آبان و برای کشت بهاره آن اوایل اردیبهشت خواهد بود و فاصله ردیفهای کاشت بین 40 تا 50 سانتی متر و فاصله دو بوته روی ردیف کاشت 15 تا 20 سانتی متر است. عمق بذر گلرنگ در موقع کاشت متفاوت است و بستگی به بافت خاک دارد. عمق بذر در خاکهای سبک شنی 4 تا 6 و در خاکهای سنگین 3 تا 4 سانتی متر باید باشد. در هر هکتار به 18 تا 20 کیلو گرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است.
کاشت
کشت گلرنگ به وسیله بذر کار غلات به صورت ردیفی با فاصله ردیف بین 40 تا 50 سانتی متر و فاصله دو بوته روی ردیف کاشت 15 تا 20 سانتی متر صورت می گیرد. هنگام کاشت باید دقت نمود بذور در سطح خاک قرار نگیرند. زیرا ممکن است بعد از مدت کوتاهی طعمه پرندگان شوند. تراکم 150 الی 160 هزار بوته در هکتار مناسب است بلافاصله پس از کاشت بذر باید آبیاری مناسبی انجام گیرد.
داشت
بذور در شرایط مناسب پس از 6 تا 8 روز رویش پیدا می کنند. چنانچه پس از بارندگی سطح زمین سفت شود و خاک سله ببندد باید خاک بین ردیف ها و گیاهان را بر گردان و به اصطلاح سله شکنی نمود. برای این منظور می توان از چنگک گردان (روتاری) یا کولتیواتور استفاده نمود. باید دقت نمود که عمق کولتیواتور نباید زیاد باشد.عمل سله شکنی جهت تسریع در تهویه خاک باید 1 تا 2 بار در طول رویش گیاه انجام گیرد. یک بار وقتی که گیاهان کوچک هستند (در مرحله 4 تا 5 برگی) و بار دیگر قبل از اینکه فاصله ردیفها بر اثر رویش گیاهان مسدود شود.چنانچه تراکم بوته ها در ردیف کاشت زیاد باشد باید آنها را تنک کرد. اگر فاصله بوته ها در طول ردیف زیادتر از معمول (15 تا 20 سانتی متر) باشد رویشی گیاه سریع می شود در حالیکه رشد زایشی آنها کاهش می یابد و گیاه تعداد کمی گل خواهد داد. در این صورت عملکرد محصول کاهش می یابد. در طول رشد رویش گیاهان باید 1 تا 4 مرتبه علفهای هرز را وجین کرد. برای مبارزه با علفهای هرز می توان از علف کش های فلوبالکس (flubalex) به مقدار 5/3 تا 5/4 لیتر در هکتار و مالون به مقدار 3 تا 5/3 کیلوگرم در هکتار استفاده نمود.
از آفات دیگر حشره گلرنگ(Acanthiophilus helranthi) است که برای مبارزه با آن می توان از پریمور ((pirimor استفاده نمود. همچنین از دیگر آفات قارچ عامل پوسیدگی ریشه گلرنگ (Alternaria carthmin)و(VERTICILIUM DAHIE) و بیماری بوته میری گلرنگ (puccinia carthami) می باشد.
برداشت
مواد موءثره گیاه در گلهای آن وجود دارند. وقتی گلچه های لوله ای کاملاً باز شودن حاوی حداکثر مقدار ماده موثر خواهند بود گلچه ها در این مرحله قرمز رنگ می باشند گل دهی معمولاً 5/1 تا 2 ماه بطول می انجامد. چون گلها همه در یک زمان نمی رسند. زمان کافی برای برداشت آنها وجود خواهد داشت بطوریکه هر سه تا چهار روز گلهای کاملاً رسیده را برداشت می کنند. برداشت گلها با دست صورت می گیرد. که باید سریعاً خشک نمود. برای خشک کردن آنها را در سایه و در صورت زیاد بودن با خشک کن های الکتریکی در دمای 50 تا 60 درجه سانتی گراد خشک می کنند. عملکرد گل تازه بین 600 تا 700 کیلوگرم در هکتار می باشد که از آن 120 تا 150 کیلوگرم گل خشک تولید می شود. پس از جمع آوری گلها ، میوه ها(دانه ها) باقی می مانند. پس از اینکه سه چهارم کل میوه ها رسیدند آنها را برداشت می نمایند.
محصول را در سطوح کوچک با داس برداشت می کنند و دانه ها را با خرمن کوب جدا می سازند در سطح وسیع جمع آوری بذر با ماشین انجام می گیرد. عملکرد بذر تحت تاثیر شرایط اقلیمی محل رویش متفاوت و بین 1/1 تا 6/2 تن در هکتار می باشد.
دامنه انتشار
خراسان تفرش، آذربایجان (تبریز)،اصفهان، حسین آباد داراب، شمال غربی کشور، قزوین.
گلرنگ
مقدمه و تاريخچه :
گلرنگ گياهي است که موطن اصلي آن آسيا بوده و به احتمال زياد از ايران و هند به ساير نقاط دنيا برده شده است . ارقامي که هم اکنون در امريکا اصلاح شده و به عنوان واريته هاي اصلاح شده معرفي مي گردند از آذربايجان برده شده اند . کشت اين گياه از زمانهاي قديم در ايران و خاورميانه مرسوم بوده و اغلب به خاطر رنگي که از گل آن استخراج مي شود کشت مي شده است . در مورد قدمت کشت آن اطلاع دقيقي در دست نيست ولي آثاري که از اهرام مصر بدست آمده نشان مي دهد که قدمت آن به 4000 – 3500 سال مي رسد .دانه گلرنگ داراي 40 – 30 درصد روغن 17 – 12 درصد پروتئن و 5 – 8 درصد رطوبت است .در ايران کشت آن از قديم در آذربايجان و ساير مناطق مرسوم بوده ولي به عنوان دانه هاي روغني از سال 1346 کشت آن توسط شرکت دانه هاي روغني آغاز و پيشرفت چنداني نکرد ولي با توجه به امکان کاشت و برداشت مکانيزه آن با ماشين آلات غلات و کمي نياز آن به آب بايد کشت آن توسعه يابد . در دانشکده کشاورزي زنجان با توجه به اعتقاد فوق آزمايشاتي بر روي انواع گلرنگ صورت گرفته و نتايج اميد بخشي داده است و از پائيز سال جاري کار بر روي لاينهاي مقاوم به سرماي گلرنگ نيز آغاز شده که در صورت موفقيت تحولي در زراعت منطقه زنجان بوجود خواهد آورد .
خصوصيات گياهي:
گلرنگ گياهي است با نام علمي Carthamus tinctorius L . از تيرة مركبه ( compositae) و با اينكه ظاهراً شبيه خار زرد مي باشد اما بصورت علف هرز در نمي آيد . گلرنگ گياهي است كه بصورت بوته اي استوار رشد مي كند . ميوة گلرنگ همانند ميوة آفتابگردان به صورت فندقه است . دانه از نظر شكلي شبيه يك دانة كوچك فتابگردان است و به رنگهاي سياه ، زرد ، سفيد يا كرمي با سطح خارجي صاف ديده مي شود . ذخيرة روغن در لپه ها انجام مي شود . وزن هر دانة رنگ از 35 تا 50 گرم متغير مي باشد . خواص بتانيکي ، گلرنگ که به انگليسي آنرا safflower مي نامند گياهي است از خانواده compositea كه نام علمي آن carthamus tinctorius است . گياهي يک ساله و علفي است که ارتفاع آن از 150 – 50 سانتيمتر مي رسد . برگهاي آن بيضي شکل است که در بعضي ارقام منتهي به خارهاي کوچکي مي شود که در زمان برداشت با دست توليد اشکال مي کند ودر بعضي ارقام ديگر برگها فاقد خار مي باشند که در اصلاح نژاد گلرنگ به ويژه براي زراعتهاي غير مکانيزه حائز اهميت فراوان است . ساقه اصلي از ارتفاع 45-20 سانتيمتري منشعب شده و توليد شاخه هاي فرعي مي کند . هر شاخه گلرنگ در نهايت به يک گل منتهي مي شود . گلها به صورت مرکب مي باشند که از 150-50 گل ساده تشکيل مي شود و هر يک از گلها در صورت تلقيح به يک دانه تبديل خواهند شد . گياهي است اتوگام که در حدود 1 درصد آلوگامي در آن ديده مي شود . گلها داراي شهد فراوان هستند و از اين نظر مورد علاقه فراوان حشرات مي باشند که اين عمل ممکن است درصد آلوگامي را بيشتر کند .
ميوه آن فندقه است و اغلب به صورت چهارگوش کم وبيش برجسته است و به رنگهاي سفيد يا خاکستري روشن ديده مي شود . ريشه اين گياه بسيار عميق بوده و در خاکهاي مناسب تا عمق 4/2 متري زمين نفوذ ميکند واين خاصيت به گياه امکان مي دهد که از آبهاي تحت الارضي استفاده نموده و در مقابل خشکي مقاومت نسبي داشته باشد . مشخصات گياهشناسي
نام علمي گلرنگ يا گل رنگ Carthamius tinctorius L. ميباشد . اين گياه در زبان فارسي علاوه بر گلرنگ يا گل رنگ اسامي متعدد ديگري نيز دارد که کافشه ، کاجيره ، کاچيره ، کاژيره و کازيره بيش از ساير اسامي محلي مصطلح هستند . در زبان انگليسي به اين گياه safflower ودر زبان فرانسه carthame ميگويند . عرب ها اين گياه را به اسامي قرطوم ،کرتوم وعصفر ميشناسند . گفته شده است که carthamus (نام جنس ) برگردان لاتين کلمه عربي قرطوم است که به ماده رنگي گلها اشاره دارد عصفر به احتمال زياد منشا نام انگليسي آن يعني safflower است . اين گياه عضوي از خانواده گياهي کاسني (مرکبان يا مرکبه ) يا asteraceae ( Composiae ) مي باشد (20،22،39،45 ). گونه زراعي گلرنگ يکساله است اما در اين جنس گونه هاي وحشي چند ساله نيز وجود دارد (24،57)
ساقه
بعد از سبز شدن ، بوته هاي گلرنگ نخست دوره روزت را در پيش رو خواهند داشت . در اين دوره برگ ها در نزديکي سطح زمين و به حالت خوابيده ديده مي شود . در اين دوره ساقه هنوز طويل نشده و ديده نمي شود . طول اين دوره به درجه حرارت ، ژنوتيپ و طول روز بستگي داشته و در هواي سرد و طول روزهاي کوتاه ، طولاني تر از هواي گرم و روز هاي بلند مي باشد (43،75) . با گرم شدن هوا فاصله ميان گره ها زياد و در نتيجه ساقه اصلي طويل مي شود . ساقه اصلي در گلرنگ ايستاده ، خشن و چوبي شده ، استوانه اي و داراي خطوط باريک طولي ، توپر ، بدون پرز يا پرز دار و به رنگ خاکستري روشن تا سفيد و يا مايل به زرد است (45،62) ارتفاع نهايي اين ساقه که در واقع تعيين کننده ارتفاع گياه نيز مي باشد بسته به عواملي مانند رقم (ژنوتيپ) و شرايط محيطي بسيار متغير بوده و بين 45 تا 150 سانتيمتر ديده مي شود ( 35،43،45،48،57،59) . تاريخ کاشت از طريق تغيير شرايط محيطي در طول فصل رشد گياه تاثير زيادي بر ارتفاع گياه مي گذارد و به طور معمول به موازات تا خير در کاشت ، ارتفاع نهايي گياه کاهش مي يابد (6،28،29). عوامل ديگري همچون وضعيت رطوبت ،حاصلخيزي و شوري خاک نيز در تعيين ارتفاع گياه بسيار موثرند (43،50،53) . تعداد و محل شاخه هاي فرعي بسته به شرايط محيطي ، فضاي رشد و ژنوتيپ گياه متغير است . به طور کلي وقتي ارتفاع ساقه اصلي به 20 تا 40 سانتيمتر برسد ،شاخه هاي فرعي از بخش فوقاني آن منشعب ميشوند (57، 59،62) . زاويه بين شاخه هاي فرعي و ساقه اصلي شکل ظاهري بوته (جمع بودن يا باز بودن ) آن رامشخص مي کند . اين زاويه بين 20 تا 70 درجه متغير بوده و ارقام مختلف بر اين اساس در سه گروه جاي ميگيرند، گروه اول ارقامي هستند که در انها زاويه بين شاخه هاي فرعي و ساقه اصلي حدود 70 درجه است ، در گروه دوم اين زاويه کمتر از 70 وبيشتر از 20 درجه است ودر گروه سوم اين زاويه حدود 20 درجه ميباشد که تشخيص گروه دوم از گروه اول و سوم مشکل است . اندازه زاويه به وسيله يک يا دو ژن کنترل مي شود که حالت مغلوب اين ژنها باعث جمع شدن شاخه ها (زاويه کوچکتر ) و حالت غالب آن باعث پراکنده يا باز شدن ( زاويه بزرگتر ) مي گردد ( 23، 24 ).
برگ
در بسياري از ارقام ، برگ هاي بخش تحتاني ساده و بدون خار است . بسته به رقم ، برگ هاي قسمت فوقاني بوته ممکن است از کاملا بدون خار تا پر خار متغير باشد . تعداد خارهاي برگ از 0 تا24 و طول خار از 1 تا6 ميلي متر تغيير مي کند . گفته مي شود که يک ژن اصلي اين صفت را کنترل مي نمايد ، در عين حال مشخص شده است که در بعضي از هيبريد ها ، ژنهاي تغيير دهنده و شايد ژنهاي مکمل در پيدايش خار دخالت دارند ( 24،57). به هر حال بسته به ميزان خار در برگها دو براکته ظاهر بوته گلرنگ از بدون خار تا بسيار پر خار ديده مي شود . گفته مي شود که بين درجه خاردار بودن و مقدار روغن يک همبستگي مثبت خطي وجود دارد و ژنهاي مسوول کنترل اين دو صفت به هم چسبيده اند. البته عده اي اين نظريه را رد کرده اند آرايش برگها بر روي ساقه مارپيچي است . برگها بدون دمبرگ ، نيزه اي – بيضوي شکل ، سبز تيره ، براق ، بدون کرک را به طول 15 – 10 و عرض 4- 2 سانتي متر مي باشند. خارها در حاشيه و نوک برگ قرار دارند ( 39،45،62،35) . شبکه رگبرگ ها ، نمايي کاملا برجسته به سطح تحتاني برگ داده اند .
گلرنگ
مقدمه و تاريخچه :
گلرنگ گياهي است که موطن اصلي آن آسيا بوده و به احتمال زياد از ايران و هند به ساير نقاط دنيا برده شده است . ارقامي که هم اکنون در امريکا اصلاح شده و به عنوان واريته هاي اصلاح شده معرفي مي گردند از آذربايجان برده شده اند . کشت اين گياه از زمانهاي قديم در ايران و خاورميانه مرسوم بوده و اغلب به خاطر رنگي که از گل آن استخراج مي شود کشت مي شده است . در مورد قدمت کشت آن اطلاع دقيقي در دست نيست ولي آثاري که از اهرام مصر بدست آمده نشان مي دهد که قدمت آن به 4000 – 3500 سال مي رسد .دانه گلرنگ داراي 40 – 30 درصد روغن 17 – 12 درصد پروتئن و 5 – 8 درصد رطوبت است .در ايران کشت آن از قديم در آذربايجان و ساير مناطق مرسوم بوده ولي به عنوان دانه هاي روغني از سال 1346 کشت آن توسط شرکت دانه هاي روغني آغاز و پيشرفت چنداني نکرد ولي با توجه به امکان کاشت و برداشت مکانيزه آن با ماشين آلات غلات و کمي نياز آن به آب بايد کشت آن توسعه يابد . در دانشکده کشاورزي زنجان با توجه به اعتقاد فوق آزمايشاتي بر روي انواع گلرنگ صورت گرفته و نتايج اميد بخشي داده است و از پائيز سال جاري کار بر روي لاينهاي مقاوم به سرماي گلرنگ نيز آغاز شده که در صورت موفقيت تحولي در زراعت منطقه زنجان بوجود خواهد آورد .
خصوصيات گياهي:
گلرنگ گياهي است با نام علمي Carthamus tinctorius L . از تيرة مركبه ( compositae) و با اينكه ظاهراً شبيه خار زرد مي باشد اما بصورت علف هرز در نمي آيد . گلرنگ گياهي است كه بصورت بوته اي استوار رشد مي كند . ميوة گلرنگ همانند ميوة آفتابگردان به صورت فندقه است . دانه از نظر شكلي شبيه يك دانة كوچك فتابگردان است و به رنگهاي سياه ، زرد ، سفيد يا كرمي با سطح خارجي صاف ديده مي شود . ذخيرة روغن در لپه ها انجام مي شود . وزن هر دانة رنگ از 35 تا 50 گرم متغير مي باشد . خواص بتانيکي ، گلرنگ که به انگليسي آنرا safflower مي نامند گياهي است از خانواده compositea كه نام علمي آن carthamus tinctorius است . گياهي يک ساله و علفي است که ارتفاع آن از 150 – 50 سانتيمتر مي رسد . برگهاي آن بيضي شکل است که در بعضي ارقام منتهي به خارهاي کوچکي مي شود که در زمان برداشت با دست توليد اشکال مي کند ودر بعضي ارقام ديگر برگها فاقد خار مي باشند که در اصلاح نژاد گلرنگ به ويژه براي زراعتهاي غير مکانيزه حائز اهميت فراوان است . ساقه اصلي از ارتفاع 45-20 سانتيمتري منشعب شده و توليد شاخه هاي فرعي مي کند . هر شاخه گلرنگ در نهايت به يک گل منتهي مي شود . گلها به صورت مرکب مي باشند که از 150-50 گل ساده تشکيل مي شود و هر يک از گلها در صورت تلقيح به يک دانه تبديل خواهند شد . گياهي است اتوگام که در حدود 1 درصد آلوگامي در آن ديده مي شود . گلها داراي شهد فراوان هستند و از اين نظر مورد علاقه فراوان حشرات مي باشند که اين عمل ممکن است درصد آلوگامي را بيشتر کند .
ميوه آن فندقه است و اغلب به صورت چهارگوش کم وبيش برجسته است و به رنگهاي سفيد يا خاکستري روشن ديده مي شود . ريشه اين گياه بسيار عميق بوده و در خاکهاي مناسب تا عمق 4/2 متري زمين نفوذ ميکند واين خاصيت به گياه امکان مي دهد که از آبهاي تحت الارضي استفاده نموده و در مقابل خشکي مقاومت نسبي داشته باشد . مشخصات گياهشناسي
نام علمي گلرنگ يا گل رنگ Carthamius tinctorius L. ميباشد . اين گياه در زبان فارسي علاوه بر گلرنگ يا گل رنگ اسامي متعدد ديگري نيز دارد که کافشه ، کاجيره ، کاچيره ، کاژيره و کازيره بيش از ساير اسامي محلي مصطلح هستند . در زبان انگليسي به اين گياه safflower ودر زبان فرانسه carthame ميگويند . عرب ها اين گياه را به اسامي قرطوم ،کرتوم وعصفر ميشناسند . گفته شده است که carthamus (نام جنس ) برگردان لاتين کلمه عربي قرطوم است که به ماده رنگي گلها اشاره دارد عصفر به احتمال زياد منشا نام انگليسي آن يعني safflower است . اين گياه عضوي از خانواده گياهي کاسني (مرکبان يا مرکبه ) يا asteraceae ( Composiae ) مي باشد (20،22،39،45 ). گونه زراعي گلرنگ يکساله است اما در اين جنس گونه هاي وحشي چند ساله نيز وجود دارد (24،57)
ساقه
بعد از سبز شدن ، بوته هاي گلرنگ نخست دوره روزت را در پيش رو خواهند داشت . در اين دوره برگ ها در نزديکي سطح زمين و به حالت خوابيده ديده مي شود . در اين دوره ساقه هنوز طويل نشده و ديده نمي شود . طول اين دوره به درجه حرارت ، ژنوتيپ و طول روز بستگي داشته و در هواي سرد و طول روزهاي کوتاه ، طولاني تر از هواي گرم و روز هاي بلند مي باشد (43،75) . با گرم شدن هوا فاصله ميان گره ها زياد و در نتيجه ساقه اصلي طويل مي شود . ساقه اصلي در گلرنگ ايستاده ، خشن و چوبي شده ، استوانه اي و داراي خطوط باريک طولي ، توپر ، بدون پرز يا پرز دار و به رنگ خاکستري روشن تا سفيد و يا مايل به زرد است (45،62) ارتفاع نهايي اين ساقه که در واقع تعيين کننده ارتفاع گياه نيز مي باشد بسته به عواملي مانند رقم (ژنوتيپ) و شرايط محيطي بسيار متغير بوده و بين 45 تا 150 سانتيمتر ديده مي شود ( 35،43،45،48،57،59) . تاريخ کاشت از طريق تغيير شرايط محيطي در طول فصل رشد گياه تاثير زيادي بر ارتفاع گياه مي گذارد و به طور معمول به موازات تا خير در کاشت ، ارتفاع نهايي گياه کاهش مي يابد (6،28،29). عوامل ديگري همچون وضعيت رطوبت ،حاصلخيزي و شوري خاک نيز در تعيين ارتفاع گياه بسيار موثرند (43،50،53) . تعداد و محل شاخه هاي فرعي بسته به شرايط محيطي ، فضاي رشد و ژنوتيپ گياه متغير است . به طور کلي وقتي ارتفاع ساقه اصلي به 20 تا 40 سانتيمتر برسد ،شاخه هاي فرعي از بخش فوقاني آن منشعب ميشوند (57، 59،62) . زاويه بين شاخه هاي فرعي و ساقه اصلي شکل ظاهري بوته (جمع بودن يا باز بودن ) آن رامشخص مي کند . اين زاويه بين 20 تا 70 درجه متغير بوده و ارقام مختلف بر اين اساس در سه گروه جاي ميگيرند، گروه اول ارقامي هستند که در انها زاويه بين شاخه هاي فرعي و ساقه اصلي حدود 70 درجه است ، در گروه دوم اين زاويه کمتر از 70 وبيشتر از 20 درجه است ودر گروه سوم اين زاويه حدود 20 درجه ميباشد که تشخيص گروه دوم از گروه اول و سوم مشکل است . اندازه زاويه به وسيله يک يا دو ژن کنترل مي شود که حالت مغلوب اين ژنها باعث جمع شدن شاخه ها (زاويه کوچکتر ) و حالت غالب آن باعث پراکنده يا باز شدن ( زاويه بزرگتر ) مي گردد ( 23، 24 ).
برگ
در بسياري از ارقام ، برگ هاي بخش تحتاني ساده و بدون خار است . بسته به رقم ، برگ هاي قسمت فوقاني بوته ممکن است از کاملا بدون خار تا پر خار متغير باشد . تعداد خارهاي برگ از 0 تا24 و طول خار از 1 تا6 ميلي متر تغيير مي کند . گفته مي شود که يک ژن اصلي اين صفت را کنترل مي نمايد ، در عين حال مشخص شده است که در بعضي از هيبريد ها ، ژنهاي تغيير دهنده و شايد ژنهاي مکمل در پيدايش خار دخالت دارند ( 24،57). به هر حال بسته به ميزان خار در برگها دو براکته ظاهر بوته گلرنگ از بدون خار تا بسيار پر خار ديده مي شود . گفته مي شود که بين درجه خاردار بودن و مقدار روغن يک همبستگي مثبت خطي وجود دارد و ژنهاي مسوول کنترل اين دو صفت به هم چسبيده اند. البته عده اي اين نظريه را رد کرده اند آرايش برگها بر روي ساقه مارپيچي است . برگها بدون دمبرگ ، نيزه اي – بيضوي شکل ، سبز تيره ، براق ، بدون کرک را به طول 15 – 10 و عرض 4- 2 سانتي متر مي باشند. خارها در حاشيه و نوک برگ قرار دارند ( 39،45،62،35) . شبکه رگبرگ ها ، نمايي کاملا برجسته به سطح تحتاني برگ داده اند .
ريشه
گلرنگ داراي يک ريشه اصلي قوي است که ميتواند تا عمق 3-2 متر در خاک هاي نفوذ پذير نفوذ کند . اين ويژگي به گياه امکان مي دهد تا رطوبت و مواد غذايي را از عمق نسبتا زياد جذب نمايد. وجود يک لايه سخت در عمق کم خاک و يا سنگين و متراکم بودن خاک ميتواند سبب کاهش نفوذ ريشه در خاک شود . در يک آزمايش ريشه هاي گلرنگ تا عمق حدود 220سانتيمتر در خاک نفوذ کردند در حالي که در کرت مجاور ريشه هاي گندم فقط تا عمق 130 سانتيمتر نفوذ کردند . در گلرنگ فقط يک ريشه اصلي ديده ميشود اما گاهي اوقات ريشه هاي فرعي زياد ، تا عمق 90-60 سانتيمتر توسعه پيداميکنند (11، 22، 57 ) . در آزمايشي که آلسي و همکاران در زمينه راندمان مصرف آب در گلرنگ انجام دادند ، مشاهده کردند که ريشه هاي اين گياه تا عمق حدود 250 سانتيمتر نفوذ کرده و از رطوبت موجود تا اين عمق استفاده مي نمايند .
گل آذين
ساقه اصلي و شاخه هاي فرعي در انتهاي آزاد خود ، هر کدام به يک گل آذين منتهي ميشوند . گل آذين گلرنگ طبق ناميده شده و از نوع کلاهپرک ميباشد . هر طبق 20 تا 120 گلچه لوله مانند را در بر دارد که هر يک مي تواند مولد يک دانه باشد . تعداد و اندازه طبق در هر بوته به عواملي چون رقم ، فضاي رشد بوته ،حاصلخيزي خاک و مهيايي ساير عوامل محيطي بستگي دارد . علاوه بر اين عوامل ، اندازه طبق به موقعيت آن بر روي بوته نيز وابسته است . طبق هاي اوليه ( اصلي ) و ثانويه بزرگترين طبق ها مي باشند در حالي که طبق هاي ثالثيه معمولا کوچکترند. طبق اوليه (اصلي ) به طبق انتهاي ساقه اصلي و طبق ثانويه به طبق انتهاي شاخه فرعي انشعاب يافته از ساقه اصلي اطلاق مي شود و به طبق انتهاي شاخه فرعي ثانويه ( شاخهاي که از شاخه فرعي منشعب ميشود ) طبق ثالثيه گفته مي شود . هر طبق توسط چندين لايه از براکته هاي مجتمع احاطه شده است . براکته هاي تحتاني ، خصوصيات برگهاي بالايي را منعکس ميکنند . به لحاظ شکل ، اين براکتها از دمبلي و بيضوي تا نيزهاي و نيز به لحاظ تعداد متفاوتند . تعداد طبق در هر بوته از 15تا 150 و قطر طبق از 2/1 تا 4 سانتيمتر متفاوت است . انواعي که داراي طبق زياد هستند از افغانستان و کشور هاي مجاور يا مصر منشا گرفتند (24، 32، 35، 40، 43، 57) . در ضمن گلرنگ از نظر عادت در گروه گياهان داراي رشد محدود قرار دارد چون با تشکيل جوانه زايشي در انتهاي ساقه ، رشد رويشي آن تقريبا متوقف مي شود . شکل شماره 1 طبق گلرنگ را قبل از گلدهي ، طي گلدهي و بعد از گلدهي نشان مي دهد .
گل
گلرنگ از زير تيره لوله گلي است و جام گل هاي آن –که به نام گلچه مصطلح هستند – پيوسته و لوله مانند مي باشد . بساک ها به يکديگر متصل بوده و حلقه اي را تشکيل داده اند ، در حالي که ميله ها آزاد بوده و در پايين به جام گل چسبيده اند . گلدهي از حاشيه طبق شروع شده و به طرف مرکز طبق ادامه مي يابد . گلدهي يک طبق طي 3تا 5 روز تکميل مي شود . بايد توجه داشت که گلدهي کامل تمام طبق ها در يک بوته ممکن است به مدت 10 تا 40 روز طول بکشد . شکوفايي گل ها در اوايل صبح اتفاق مي افتد . اين عمل با طويل شدن گلچه ها به وسيله بالاتر رفتن خامه مادگي نسبت به حلقه بساک – همراه است . کلاله ماهوت پاک کن مانند دانه گرده را طي فرآيند خروج از حلقه بساک در اثر طويل شدن خامه دريافت مي کند زيرا باز شدن بساک پيش از طويل شدن خامه روي مي دهد .در شکل شماره 2 اجزاي مختلف گل نشان داده شده است .رنگ گلهاي گلرنگ در ارقام مختلف اين گياه و نيز در يک رقم در مراحل مختلف رشد گلها (مرحله جوانه ،شکوفايي وپژمردگي ) فرق دارد . به طور کلي گلهاي گلرنگ رامي توان به رنگهاي سفيد ،زرد روشن ، زرد ، نارنجي ،نارنجي مايل به قرمز و قرمز تيره مشاهده نمود . موقعي که گلچه ها تازه هستند ، چه گلهاي زرد وچه گلهاي نارنجي به رنگ زرد ديده مي شوند. اما در اثر پژ مردگي گلهاي زرد به رنگ زرد مايل به قهوه اي ميگرايند در حاليکه گلهاي نارنجي پس از پژمردگي به رنگ قرمز – نارنجي ديده مي شوند (40 ،43،57 ).تحقيق در زمينه دگرگشني طبيعي نشان داده است که ميزان دگرگشني به رقم و فعاليت حشرات بستگي دارد .به نظر مي رسد که حشرات عامل دگر گشني طبيعي باشند در ازمايشي که در آن تعدادي از بوته هاي گلرنگ درون قفسه هاي توري و تعدادي در شرايط فضاي آزاد نگهداري شده بودند ، دگر گشني طبيعي در قفس به ميزان 0 تا 2/3 درصد و در فضاي آزاد به ميزان 3/6 تا 2/58 درصد صورت گرفت . تراکم جمعيت حشرات نقش مهمي در درصد دگر گشني دارد به طوريکه در مواردي دگرگشني 100 درصد نيز ديده شده است.
طي مدت گلدهي تعداد زيادي از زنبور هاي عسل بر روي گل آذين گلرنگ مي نشيند .زنبورها به خصوص براي گرده فراوان و شهد زيادي که به آساني مي توانند از گلچه هاي گلرنگ به دست آورند ، به طرف بوته هاي گلرنگ جذب ميشوند .
سودمندي زنبورهاي عسل ، سوسک ها و ساير حشرات گرده افشان به ميزان خودگشني رقم بستگي دارد. در ارقامي که ميزان خودباروري کمتري دارند ، افزيش عملکردي که از دگرگرده افشاني انتظار ميرود ، بيشتر است . بر اين اساس افزايش عملکرد ناشي از دگرگشني در رقم فريو بيش از رقم ژيلاست . آزمايشهاي که بر روي رقم ژيلا انجام يافته نشان داده است که زنبور عسل مي تواند دانه بندي را به ميزان 5 درصد و يا حتي بيشتر افزايش دهد . با اين وجود در شرايط مختلف محيطي تاثير حشرات گرده افشان ممکن است متفاوت باشد ( 24،43،57) . به نظر نميرسد که باد عامل دگرگشني در گلرنگ باشد . اين حقيقت با آزمايش هاي متعدد به اثبات رسيده است (22، 57)
سيتوتاکسونومي واريته هاي مختلف گلرنگ:
در مطالعاتي که بر روي گونه هاي مختلف گلرنگ انجام شده است ، گونه هاي گلرنگ را بر اساس تعداد کروموزوم به چهار دسته تقسيم کرده اند . گونه هاي گروه اول تا چهارم به ترتيب داراي 12، 10 ،22، 32 جفت کروموزوم هستند. گونه زراعي گلرنگ همراه با دو گونه (C.Palaestinus Eig) و(C.oxyacantha M.B.) در گروه يک جاي دارد . هر سه گونه داراي 12 جفت کروموزوم (24= 2x=2n) ، يکساله وقابل تلاقي با يکديگر مي باشند . بسياري از صاحب نظران از اين دو گونه و بويژه گونه C.oxyacanth M.B. به عنوان متحمل ترين اجداد گونه زراعي گلرنگ ياد کرده اند . در اين گروه دو گونه چند ساله نيز وجود دارد که هيچ يک تلاقي موفقي با سه گونه مذکور نداشته اند ( 57) .
در ايران علاوه بر گونه زراعي گلرنگ ( C.tinctorius L.) که در بيشتر نقاط ايران کشت ميشود ، گونه هاي C.oxyacantha M.B. – که بيشتر صاحب نظران بر اينکه اين گونه يکي از اجداد گلرنگ زراعي است ، اتفاق نظر دارند ، C.glaucus M.B. و C.lanatus L. نيز يافت مي شوند (2، 3، 24). دشپاندا (به نقل از احمديان و يزدي صمدي -3-) پيشنهاد کرده است که گونه C.oxyacantha M.B.ممکن است به عنوان يک گياه زراعي روغني در زمين هاي فقير مورد استفاده واقع شود . تهراني و يزدي صمدي بعد از آزمايش مقايسه صفات اين گونه وگونه زراعي پيشنهاد کردند . بررسي آزمايشات انجام شده بر روي گلرنگ و نگرشي به مبداء اين گياه نشان ميدهد که کشور ما براي کشت اين گياه بسيار مناسب است واز زمانهاي قديم نيز گلرنگ را در ايران براي استفاده از گل آن مي کاشتند . بنابراين ايران به عنوان يک منبع ژنتيکي با ارزش براي اين گياه محصوب مي شود . کوشش هائي در جهت سلکسيون توده هاي محلي و تهيه ارقام بومي در ايران شده است که نتايج آن بسيار قابل توجه است . ارقامي که در نتيجه سلکسيون از توده هاي محلي ايران به دست آمده اند گر چه از نظر در صد روغن با واريته هاي خارجي قابل رقابت نيستند ولي از نظر عملکرد و ميزان محصول در آزمايشات مقايسه عملکرد و ميزان محصول در آزمايشات مقايصه عملکرد همواره به واريته هاي خارجي برتري داشته اند بعلاوه قدرت سازگاري ارقام بومي به مراتب از ارقام خارجي ذيلاٌ چند نمونه از ارقام سلکسيون شده بومي ذکر مي شوند.
1. رقم محلي 3251 که از توده هاي بومي مشهد سلکسيون شده و ارتفاع بوته آن به 95-100 سانتيمتر مي رسد ميزان روغن آن 36% بوده و در مقابل سرما مقاوم ولي دير رس است بوته آن فاقد خار و براي برداشت با دست مناسب مي باشد.
2. رقم محلي 2811 که از توده هاي اراک انتخاب شده ، ارتفاع بوته 80 سانتيمتر و درصد روغن آن 32% است و در مقابل سرما مقاوم بوده و بوته هاي آن خارهاي کمي دارند که در برداشت با دست ايجاد مشکل زيادي نمي کند.
3. رقم محلي 3147 که از توده هاي بومي اروميه انتخاب شده و ارتفاع بوته هاي آن 110-115 سانتيمتر و ميزان روغن آن 36% است اين رقم به سرما مقاوم بوده و بوته آن فاقد خار مي باشد.
از ارقام خارجي گلرنگ مي توان براسکا10 ، يوت، ژيلا، پاسيفيک و 10US را نام برد که کشت آنها در ايران رايج بوده و آزمايشات مقايسه ارقام وارد شده اند.
سازگاري: اکولوژي گلرنگ :
تيپ ظاهري گلرنگ نشان مي دهد که بايد جزو نباتات مناطق گرمسيري باشد ولي تجربه نشان داده است که در مناطق سردسيري نيز رشد خوبي دارد . گلرنگ در حدود 4 درجه سانتيگراد جوانه مي زند ولي رشد جوانه و بالا آمدن آن در خاک بسيار بطئي است و هر چه حرارت خاک بيشتر شود سرعت رشد جوانه و ظاهر شدن در سطح خاک نيز بيشتر شده و از گزند آفات خاک مصون مي ماند . مناسبترين خاکها براي زراعت گلرنگ خاکهاي سبک شني و نسبتأ حاصلخيز است . در اراضي باتلاقي و مرطوب قبل از کاشت زهکشي زمين ضروري است همچنين در خاکهاي سنگين بدليل نرسيدن هوا به ريشه گياه زراعت آن نتيجه مطلوب نمي دهد .
مناسب ترين ph براي اين گياه در حدود 7 است . مقاومت آن نسبت به خاکهاي شور و قليايي بيشتر از اکثر گياهان مي باشد و بدين جهت در خاکهاي شور و قليايي نيز مي توان آن را کشت نمود . بدليل داشتن ريشه عميق مي تواند در مقابل کم آبي مقاومت کرده و به صورت ديم به عمل آيد و گلرنگ از زمان کاشت تا برداشت به 180 روز احتياج دارد که ممکن است بر حسب زمان کاشت و حرارت محيط و واريته مورد کشت اين مدت تغيير کند . وقتي طول روز به 14 ساعت برسد گلرنگ شروع به گل مي کند . گلرنگ به گرما نيز مقاومت خوبي دارد به طوري که در زمان گل كردن مي تواند 48 درجه سانتيگراد بالاي صفر را تحمل کند به شرطي که آب کافي در زمان گل در اختيار گياه قرار گيرد .گلرنگ گياهي بلند روز است ، اما گلدهي آن در هواي گرم بميزان قابل توجهي جلو مي افتد . گياهچه هاي جوان به سرما مقاومند . اما گياه با انتقال از مرحلة رويشي به مرحلة زايشي به سرما حساس مي گردد . گلرنگ به گرما نيز مقاوم است و در صورت وجود رطوبت كافي در خاك مي تواند ماكزيمم حرارتهاي حدود 40 درجة سانتيگراد را تحمل كند . به هواي مرطوب بخصوص در دوران گلدهي علاقمند نيست . زيادي رطوبت هوا در اين دوره گلدهي موجب توسعه بيماريها و افت عملكرد مي گردد . گلرنگ با داشتن ريشة عميق و توسعه يافتگي به خشكي مقاوم است . اما مقاومت آن به خشكي از جو كمتر مي باشد . گلرنگ به آب ايستادگي و كمبود تهويه نيز حساس است . گلرنگ خاكهاي عميق ، داراي بافت متوسط و اسيديتية حدود خنثي را ترجيح مي دهد . سازگاري گلرنگ شناخت عکس العمل هر گياه زراعي به حرارت ، رطوبت ، طول روز ، شرايط خاک ، ارتفاع محل و ساير ويژگي هاي محيطي جهت يافتن مناطق مناسب براي توليد آن گياه و همچنين دستيابي به مطلوب ترين نتيجه در زراعت آن گياه ضروري است. در اين فصل ، عکس العمل گلرنگ به تعدادي از سازه هاي محيطي از قبيل حرارت ، رطوبت ، رطوبت نسبي و شوري و ... مورد بررسي قرار گرفته است .
حرارت و رطوبت
بذر گلرنگ براي جوانه زني به درجه حرارت هاي بالاتر از 5-5/4 درجه سانتيگراد نياز دارد . جوانه زني بذر و نمو گياهچه در حداقل درجه حرارت لازم براي جوانه زني بسيار کند است، و ممکن است در اين شرايط حرارتي رسيدن گياهچه ها به سطح خاک دو تا چهار هفته طول بکشد ( 31،36،43،59). درجه حرارت مطلوب براي جوانه زني بذر ژنوتيپ هاي زراعي و وحشي گلرنگ بين 15تا20 درجه سانتي گراد مي باشد . طبق نتايج آزمايش بصيري و همکاران درصد جوانه زني در درجه حرارت بيش از 20 و کمتر از 18 درجه سانتي گراد کاهش مي يابد که اين کاهش در حرارت بيش از 25 و کمتر از 15 درجه سانتي گراد شدت بيشتري پيدا مي کند . در خارج از محدوده حرارتي 5 تا 30 درجه سانتي گراد جوانه زني به سختي صورت مي گيرد . در درجه حرارت مطلوب 3تا 5 روز پس از کاشت ، گياهچه ها به سطح خاک مي رسند . بعد از سرد شدن ، بوته هاي جوان گلرنگ وارد مرحله روزت مي شوند . يافته هاي آزمايش زيمرمن نشان داد که طول دوره روزت در گلرنگ به ژنوتيپ، درجه حرارت و طول روز بستگي دارد . ميزان تاثير حرارت و طول روز بسته به درجه حرارت و نوع ژنوتيپ فرق دارد . وي نتيجه گرفت که در يک طول روز ثابت با کاهش درجه حرارت مدت زمان لازم براي شروع طويل شدن ميانگره هاي ساقه ( خروج از وضعيت روزت ) افزايش مي يابد . همچنين ، در يک درجه حرارت ثابت افزايش طول روز مدت دوره روزت را کاهش مي دهد . بنابراين در شرايط روزهاي طولاني و درجه حرارت هاي بالا طول اين دوره به حداقل مي رسد . از اين رو در کشت پاييزه ممکن است طول اين مرحله 2يا 3 ماه باشد اما اگر کشت بهاره هنگامي انجام شود که هوا گرم شده است ، طول اين دوره ممکن است به 4 تا 5 هفته يا حتي کمتر کاهش يابد . مقاومت بوته هاي گلرنگ به سرما و يخبندان در طول دوره روزت که فعاليت هاي رشد ونموي بوته ها بطئي است – زياد ميباشد و به عبارت ديگر ، گلرنگ در اين دوره بيشترين مقاومت به سرما و يخبندان را نشان مي دهد . بيشتر ارقام گلرنگ سرماي حدود 7- درجه سانتيگراد رادر اين مرحله تحمل مي کنند و برخي ارقام حتي در سرماي 12- درجه سانتيگراد به حيات خود ادامه مي دهند . با پايان يافتن مرحله روزت ، و شروع رشد طولي ساقه اصلي ، حساسيت گياه به سرما بيشتر مي شود . دراين هنگام که گياه به سرعت در حال رشد است درجه حرارت حدود 4 درجه سانتيگراد و کمتر از آن به بيشتر ارقام خسارت مي زند . با پيشرفت مراحل رشد ، حساسيت به سرما بيشتر خواهد شد به طوري که در آغاز مرحله زايشي يا بعد از آغاز گلدهي ، بالاتر رفتن خامه مادگي نسبت به حلقه بساک – همراه است . کلاله ماهوت پاک کن مانند دانه گرده را طي فرآيند خروج از حلقه بساک در اثر طويل شدن خامه دريافت مي کند زيرا باز شدن بساک پيش از طويل شدن خامه روي مي دهد .در شکل شماره 2 اجزاي مختلف گل نشان داده شده است .رنگ گلهاي گلرنگ در ارقام مختلف اين گياه و نيز در يک رقم در مراحل مختلف رشد گلها (مرحله جوانه ،شکوفايي وپژمردگي ) فرق دارد . به طور کلي گلهاي گلرنگ رامي توان به رنگهاي سفيد ،زرد روشن ، زرد ، نارنجي ،نارنجي مايل به قرمز و قرمز تيره مشاهده نمود . موقعي که گلچه ها تازه هستند ، چه گلهاي زرد وچه گلهاي نارنجي به رنگ زرد ديده مي شوند. اما در اثر پژ مردگي گلهاي زرد به رنگ زرد مايل به قهوه اي ميگرايند در حاليکه گلهاي نارنجي پس از پژمردگي به رنگ قرمز – نارنجي ديده مي شوند (40 ،43،57 سازگاري گلرنگ شناخت عکس العمل هر گياه زراعي به حرارت ، رطوبت ، طول روز ، شرايط خاک ، ارتفاع محل و ساير ويژگي هاي محيطي جهت يافتن مناطق مناسب براي توليد آن گياه و همچنين دستيابي به مطلوب ترين نتيجه در زراعت آن گياه ضروري است. در اين فصل ، عکس العمل گلرنگ به تعدادي از سازه هاي محيطي از قبيل حرارت ، رطوبت ، رطوبت نسبي و شوري و ... مورد بررسي قرار گرفته است .
حرارت و رطوبت
بذر گلرنگ براي جوانه زني به درجه حرارت هاي بالاتر از 5-5/4 درجه سانتيگراد نياز دارد . جوانه زني بذر و نمو گياهچه در حداقل درجه حرارت لازم براي جوانه زني بسيار کند است، و ممکن است در اين شرايط حرارتي رسيدن گياهچه ها به سطح خاک دو تا چهار هفته طول بکشد ( 31،36،43،59). درجه حرارت مطلوب براي جوانه زني بذر ژنوتيپ هاي زراعي و وحشي گلرنگ بين 15تا20 درجه سانتي گراد مي باشد . طبق نتايج آزمايش بصيري و همکاران درصد جوانه زني در درجه حرارت بيش از 20 و کمتر از 18 درجه سانتي گراد کاهش مي يابد که اين کاهش در حرارت بيش از 25 و کمتر از 15 درجه سانتي گراد شدت بيشتري پيدا مي کند . در خارج از محدوده حرارتي 5 تا 30 درجه سانتي گراد جوانه زني به سختي صورت مي گيرد . در درجه حرارت مطلوب 3تا 5 روز پس از کاشت ، گياهچه ها به سطح خاک مي رسند . بعد از سرد شدن ، بوته هاي جوان گلرنگ وارد مرحله روزت مي شوند . يافته هاي آزمايش زيمرمن نشان داد که طول دوره روزت در گلرنگ به ژنوتيپ، درجه حرارت و طول روز بستگي دارد . ميزان تاثير حرارت و طول روز بسته به درجه حرارت و نوع ژنوتيپ فرق دارد . وي نتيجه گرفت که در يک طول روز ثابت با کاهش درجه حرارت مدت زمان لازم براي شروع طويل شدن ميانگره هاي ساقه ( خروج از وضعيت روزت ) افزايش مي يابد . همچنين ، در يک درجه حرارت ثابت افزايش طول روز مدت دوره روزت را کاهش مي دهد . بنابراين در شرايط روزهاي طولاني و درجه حرارت هاي بالا طول اين دوره به حداقل مي رسد . از اين رو در کشت پاييزه ممکن است طول اين مرحله 2يا 3 ماه باشد اما اگر کشت بهاره هنگامي انجام شود که هوا گرم شده است ، طول اين دوره ممکن است به 4 تا 5 هفته يا حتي کمتر کاهش يابد . مقاومت بوته هاي گلرنگ به سرما و يخبندان در طول دوره روزت که فعاليت هاي رشد ونموي بوته ها بطئي است – زياد ميباشد و به عبارت ديگر ، گلرنگ در اين دوره بيشترين مقاومت به سرما و يخبندان را نشان مي دهد . بيشتر ارقام گلرنگ سرماي حدود 7- درجه سانتيگراد رادر اين مرحله تحمل مي کنند و برخي ارقام حتي در سرماي 12- درجه سانتيگراد به حيات خود ادامه مي دهند . با پايان يافتن مرحله روزت ، و شروع رشد طولي ساقه اصلي ، حساسيت گياه به سرما بيشتر مي شود . دراين هنگام که گياه به سرعت در حال رشد است درجه حرارت حدود 4 درجه سانتيگراد و کمتر از آن به بيشتر ارقام خسارت مي زند . با پيشرفت مراحل رشد ، حساسيت به سرما بيشتر خواهد شد به طوري که در آغاز مرحله زايشي يا بعد از آغاز گلدهي ، ارقام گلرنگ موجود در کشور يا از نوع داخلي اند يا خارجي عملکرد ارقام محلي بيشتر از نوع خارجي است و نيز مقاوم به بيماري هاي زيادي است منتهي درصد روغن ارقام خارجي نسبت به محلي بيشتر است از ارقام مطلوب محلي کشور که سطح وسيعي به ان اختصاص داده شده است رقم 3151 ميباشد که منشا آن شهد است و بدون خار بوده و اين خاصيت باعث توجه به ان شده است 360 درصد روغن دارد مقاوم به سرما است و دير رس است ارتفاع آن بلند است . رقم بعدي رقم محلي 2811 مي باشد که از توده اراک سليکيون شده است دير رس بوده 31 درصد روغن و کمي خار دارد مقاوم به سرما است .رقم ديگر 3147 از توده ي اروميه سلکسيون شده و مشخصات 3151 را دارد فرق شان در مشخصات ظاهري و مبدا است . ارقام خارجي آن اکثرا آمريکايي اند در اصلاح نبات وقتي که گياهي را ميخواهيم اصلاح کنيم يکي از کار هاي اساسي عمليات روي توده است " منظور از توده ي ارقام غير خالص است سلکسيون انتخاب واريته خالص است . PH=7 وتا8 خوب عملکرد دارد وبالاتر از 9 بوته خيلي ضعيف است . به درصد نمک مقاوم است ونسبت به شوري خاک مقاوم در مناطق شور گياه خوبي است .
مقاومت گلرنگ به سرما :
گلرنگ گياهي است که در اوايل دوره رشد مقاومت نسبتاً خوبي به سرما دارد و هر چه از رشد گلرنگ مي گذرد مقاومت آن نسبت به سرما کمتر مي شود . به طور کلي در اوايل رشد برگهاي گلرنگ روي زمين گسترده گشته و گياه حالت علفي به خود مي گيرد اين مرحله از زندگي را ً روزت ً rozette مي گويند . در اين مرحله گياه مقاومت نسبتاً خوبي به سرما دارد که ميزان اين مقاومت بر حسب واريته هاي مختلف متفاوت است مثلاً رقم ژيلا jilla در حالت روزت مي تواند تا 10 درجه زير صفر را تحمل کند ولي اگر همين رقم از حالت روزت خارج گشته و به ساقه برود در دو يا سه درجه زير صفر از بين مي رود . همچنين رقم 2811 يکي از ارقام مقاوم به سرما است و تا 12 درجه سانتيگراد زير صفر را مي تواند تحمل کند . در سال جاري در دانشکده کشاوزري زنجان بر روي لاينهاي سلکسيون شده اي کار مي شود که حداقل 14 درجه سانتيگراد زير صفر را مي توانند تحمل کند و هدف اين است که از ادامه به نژادي گلرنگ ارقامي بدست آيند که حرارتهاي پايين را به راحتي تحمل کرده و قابل کشت در پائيز باشند .همانطور که گفته شد گلرنگ در مراحل اوليه به فرم rozette است . پس از اينکه هوا گرمتر مي شود گلرنگ از حالت روزت خارج شده و به ساقه مي رود طول دوره روزت و درجه حرارتي که گلرنگ در آن درجه به ساقه مي رود بر حسب واريته ها و ارقام مختلف متفاوت است بدين معني که بعضي ارقام دوره روزت کوتاه و برخي ديگر دوره روزت بلند دارند . ارقامي که دوره روزت بلندتري داشته باشند معمولاً نسبت به سرماي محيط نيز مقاوم تر هستند . به مواد گلوسيدي در فصل سرد ، يا افزايش غلظت مواد گلوسيدي و ازدياد مواد ليپيدي در اندامهاي مختلف بويژه جوانه ها مي باشد. اين تبديلات از اوايل پائيز شروع و در آغاز فصل سرد يا زمستان کامل مي گردد. از اين جهت است که گياهان از سرماي زودرس پائيزه (قبل از تبديلات فوق) و همچنين سرماي دير رس بهاره يعني بعد از تبديل مواد گلوسيدي به مواد پروتيدي يا کاهش غلظت مواد گلوسيدي بيشتر از فصل زمستان آسيب مي بينند.در اين زمينه يک مثال تحقيقي از صفحه 358 کتاب اکولوژي زراعي AZZI دانشمند ايتاليايي در مورد واريته هاي مختلف گندم ذکر مي گردد:
« افزايش غلظت مواد قندي در شيره سلول ها با نزول درجه انجماد شيره مزبور در ارتباط مي باشد. در نتيجه رابطه مستقيمي بين مقاومت واريته هاي مختلف يک گونه به دماهاي پائين با ميزان مواد گلوسيدي شيره نباتي وجود دارد. در جدول زير چندين واريته گندم سوئد و ساير واريته ها برحسب درصد نسبي مواد گلوسيدي و مقاومت به سرما نشان داده شده است. بدين ترتيب که بالاترين غلظت مواد گلوسيدي را 100 در نظر گرفته و ساير واريته ها نسبت به آن سمجيده شده اند. واريته Sammet ويژه سوئد بالاترين غلظت مواد گلوسيدي و بيشترين مقاومت را در مقابل سرما داشته است. واريته هاي گندم برحسب مقاومت به کاهش دما با استفاده از يک مقياس تجربي در رديف هايي از 10 تا1 قرار داده شده اند. بدين ترتيب که درجه مقاومت به سرماي مقاوم ترين وارتيه با عدد 10 و نامقاوم ترين آنها با عدد 1 نشان داده شده است. برابر اين آزمايش در دماي 18- درجه سانتيگراد هيچگونه خسارتي به واريته Sammet با درجه مقاومت 10 وارد نشده، در صورتيکه 40% از پايه هاي واريته پانسار با درجه مقاومت 6 يخ زده و از بين رفته اند:
واريته
درجه مقاومت به سرما
ميزان مواد گلوسيدي
سامه Sammet
10
100
اسوآ Svea
9
97
تول Thule
7
70
سول دو Sol II
7
70
پانسار Pansar
6
60
اکستراسکارهآ Extra squareheae
5
50
تيستوفت اسما Tystofte smaa
4
40
ويللمينا Wilhelmina
3
30
واريته بهاره پارل Parl
2
20
واريته بهاره هالاند Halland
1
10
تناوب زراعي:
گلرنگ به بيماريهاي خاكزي حساس بوده و نبايستي بيش از يكبار طي چهار سال متوالي در يك قطعه زمين كاشته شودو يا با گياهان حساس به بيماري بوته ميري جاليز در تناوب قرار گيرد . مثالهايي از تناوب گلرنگ در كشت بهاره آبي بصورت زير است :
شبدر ـ ذرت ـ گلرنگ ـ گندم
يونجه ـ سيب زميني ـ حبوبات ـ گلرنگ ـ جو ـ آيش
کود شيميايي:
توليد هر تن دانه گلرنگ موجب خروج 25 تا 30 كيلو ازت ، 7 تا 12 كيلو اكسيد فسفر (p2o5) و 10 تا 15 كيلو اكسيد پتاسيم (K2o) از خاك مي گردد . ميزان كود مصرفي در كشت آبي معمولاً 50 الي 90 كيلوگرم در هكتار ازت خالص و 40 تا 70 كيلوگرم در هكتار اكسيد فسفر مي باشد . نيازهاي کودي گلرنگ :
گلرنگ ظاهراً گياه بسيار قانعي است ولي نياز شديدي به ازت دارد و در زمينهايي که کمبود ازت دارند محصول آن نقصان شديدي پيدا مي کند .
ميزان کود مصرفي در گياهان مختلف و خاکهاي گوناگون فرق مي کند ولي بر اساس نتايج آزمايشاتي که در نقاط مختلف مملکت صورت گرفته 100-80 کيلو گرم در هکتار ازت خالص براي رفع نياز اين گياه به ازت کافي است ولي به علت نياز شديد اين گياه به ازت توصيه مي شود که مقدار 30 کيلو گرم در هکتار نيز ازت خالص به صورت سرک به زراعت داده شود بهترين زمان براي پخش کود سرک در مزرعه مرحله ساقه رفتن گياه مي باشد زيرا ميزان محصول گلرنگ ارتباط کامل با رشد و ژاناتيو و تعداد انشعابات فرعي و غوزه ها دارد و بدين ترتيب اثر ازت در ميزان محصول گلرنگ انکار ناپذير است . در مورد پتاس با توجه به اينکه نياز اين گياه نسبت به پتاس کم بوده و از طرف ديگر اکثر خاکهاي ايران اين عنصر را به مقدار کافي دارد لذا در نقاط خشک و کم باران دادن کود هاي پتاسه براي اين زراعت زياد توصيه نمي شود ولي دادن کود هاي پتاس دار در نقاط پرباران بويژه مناطق شمالي کشور توصيه مي شود در ساير خاکها نيز اگر کمبود اين کود احساس شود مي توان تا حدود 50 کيلو در هکتار پتاس خالص براي اين گياه قبل از کشت يا همراه با کشت به زمين داد .
در مورد فسفر دادن 60-50 کيلو در هکتار فسفر خالص بر حسب خاکها و مناطق مختلف توصيه مي شود ولي بطور کلي در مورد کود براي زراعت گلرنگ بايستي مسائل اقتصادي را در نظر گرفته و ميزان کود را با توجه به عوامل زير تعيين کرد :
1- ميزان حاصلخيزي خاک
2- نوع محصول پيش از گلرنگ
3- ميزان رطوبت خاک در زراعت هاي ديم يا مقدار آب آبياري در زراعت هاي آبي
4- ارزش کود مصرفي با توجه به هزينه هاي پخش آن و در نظر گرفتن درآمدي که از افزايش محصول در نتيجه استعمال آن حاصل خواهد شد .
انتخاب بذر جهت کاشت گلرنگ:
بذري که جهت کاشت انتخاب مي شود بايد قبلا بوجاري شده و داراي رنگي روشن و يکنواخت باشد و قبل از کاشت آنرا با سموم قارچ کش ضد عفوني نمود تا از خطرات بيماري زنگ والترناريا وساير بيماريهاي مشابه مصون باشد.
براي از بين بردن حشرات موجود در خاک مي توان از سم آلدرين استفاده کرد درليندين اثرات نامطلوبي دارد .قارچ کشها و حشره کشها يي که اخطلاط آنها با يکديگر مجاز ميباشد ميتوانند به صورت مخلوت جهت ضدعفوني بذر بکار روند . به طور کلي بذري که جهت کشت گلرنگ انتخاب مي شود حداقل بايد داراي مشخصات زير باشد:
قوه ناميه بذر 90 در صد
حداکثر مواد بي اثر 1 در صد
بذر علف هاي هرز 1 در صد
بذر ساير گياهان 2 بذر در هر کيلو گرم بذر گلرنگ
تعيين ميزان بذر در هکتار:
تعيين ميزان متناسبي بذر جهت کشت در يک هکتار از اهميت ويژه اي بر-خوردار است زيرا در صورتي که تعداد بذر بيشتر از حد مطلوب باشد.گياهان بلند تر با ساقه هاي نازکتر توليد ميشوند بعلاوه ساقه هاي ايجاد شده به دليل نداشتن فضاي کافي قادر نخواهند بود به درستي شاخه بندي نمايند و در نتيجه تعداد غوزه در هر بوته پايين خواهد آمد . در صورتي که مقدار بذر کم- تر از حد مطلوب باشد تعداد بوته در هکتار پايين آمده و در نتيجه مقدار ...محصول کاهش خواهد يافت. انچه که بايد در مورد مقدار بذر در هکتار مورد توجه قرار دارد تعداد بوته لازم در هکتار يا دانسيته است ودر مورد هر گياه بايد با توجه به نوع ماشين الات فواصل رديفها واز روي آن فواصل بوتها وبالاخره مقدار بذر در هکتار را تعيين کرد . به طور کلي دانسيته لازم در هکتار براي زراعت گلرنگ در زراعتهاي آبي حدود 500000 بوته در هکتار و در زراعتهاي ديم حدود 200000 بوته در هکتار توصيه ميشود.
پس از اينکه تعداد بذر در هکتار تعيين گرديد بايد با توجه به عواملي از قبيل روش زراعت :موقع بذر کاري :فاصله خطوط کاشت :درشتي بذر و ساير – عوامل مقدار آن را تصحيح نمود .ياد آوري ميشود که وزن هزار دانه گلرنگ به طور متوسط در حدود 40 گرم است که اين مقدار در ارقام دانه ريز کمترو در ارقام دانه درشت بيشتر از ميزان ذکر شده است
عمق کاشت:
بذر گلرنگ معمولا در عمف 4-6 سانتيمتري کاشته ميشود که اين ميزان بسته به نوع خاک متفاوت است در خاکهاي سنگين عمق کاشت را در حدود 3-4 سانتيمتر و در خاکهاي سبک تا 10 سانتيمتر در نظر مي گيرند در هر حال بذر گلرنگ نسبت به سله خاک تا حدودي مقاوم است .
بذر کاري و روشهاي کاشت :
گلرنگ گياهي است که هم مي تواند به صورت دست پاش و هم به صورت مکانيزه کشت شود .خوشبختانه شکل و اندازه بذر به گونه اي است که مي توان آنرابا بذرافشانهاي غلات کشت نموددر اين سيستم کاشت مقدار بذر را با توجه به فاکتور هايي که قبلا ذکر شد محاسبه و پس از تنظيم دستگاه بذر پاش که بسته به نوع دستگاه متفاوت است آنرا مي کارند .
به خاطر حساسيت گلرنگ به پوسيدگي ريشه ودر کشت مکانيزه بايد سعي شود که سيستم کاشتبه روش جوي و پشته باشد . در کشت دست پاش مقدار بذر علاوه بر عواملي که در محاسبه بذر گفته شد بسته به وسيله اي که با آن بذرها زير خاک خواهند شد مقداري بيشتر مي شود.
عمليات تهيه زمين :
تهيه زمين گلرنگ شبيه گندم مي باشد و در حقيقت همان عملياتي که براي تهيه زمين گندم آبي لازم است عيناً براي گلرنگ نيز لازم است و به طور کلي زمين گلرنگ را در پاييز سال قبل شخم زده و تا بهار به حال خود باقي مي گذارند تا ناهمواريهاي سطح خاک آب ناشي از بارندگي هاي زمستانه را به داخل زمين هدايت کند . در انتخاب زمان شخم بايد دقت شود که سطح خاک کلوخه هاي بزرگ نداشته باشد هر چند که اين کلوخه ها در اثر يخ بندانهاي زمستانه اکثراً متلاشي خواهند شد .
در فصل بهار پس از مساعد شدن زمين از نظر ميزان رطوبت مي توان با يک ديسک سنگين مزرعه را آماده کاشت نمود . در اراضي سنگين که خطر بستن سله زياد است هيرم کاري مناسب تر از خشکه کاري خواهد بود و در اين صورت آبياري مزرعه قبل از کاشت آن توصيه مي شود .
عمليات داشت:
از زمان کاشت گلرنگ تا زمان برداشت آن عمليات متعددي جهت نگهداري آن صورت مي گيرد که به طور خلاصه به شرح زير است:
1- آبياري: به خاطر حساسيتي که گلرنگ به پوسيدگي ريشه دارد آبياري آن از اهميت فوق العاده ي برخوردار است .مخصوصا در خاکها ي سنگين به دليل کم نفوذ بودن خاک اين بيماري شدت و گسترش بيشتري ميابد وبايد از مقدار آب در اين قبيل اراضي در هر آبياري کاشته شود . از سوي ديگر گلرنگ به دليل داشتن ريشه هاي عميق مي تواند از رطوبت موجود در اعماق خاک استفاده کند آبياري نشتي به دليل عدم رکود آب در پاي طوقه گياه براي گلرنگ ازساير انواع آبياري مناسبتر است .غرقاب کردن مزرعه در فصل زمستان علاوه بر از بين بردن عوامل بيماري زا و لارو حشرات و آفات باعث ذخيره شدن آب در زمين شده و از تشنگي گياه مي کاهد .به طور کلي گلرنگ حدودا از کاشت تا برداشت به 4000 متر مکعب آب در هکتار نياز دارد که پس از کسر بارندگي ها و مقدار آب موجود در خاک بقيه ان را از طريق آبياري تامين کرد . تعيين فواصل ابياري گياه بسته به درجه حرارت و مقدار رطوبت نصبي محيط و نوع خاک و مرحله رشد گياه و غيره دارد که براي هر منطقه وخاک مقدار آن بايد تعيين شود ولي به عنوان الگو ميتواند گفت که گلرنگ با – 5- بار آبياري مي تواند محصول اقتصادي توليد کند .
2- تنک کردن مزرعه گلرنگ: پس از اينکه کليه بذور کاشته شده سبز گرديد و بوته ها چند برگه شدند در صورتي که تعداد بوته هاي موجود روي خط بيش از ميزان تعين شده باشد بايد آنها را تنک نمود .فاصله دو بوته در روي خط بستگي به فاصله خطوط کاشت و دانسيته دارد ولي بطور متوسط در هر 6- 10 سانتيمتر بايد يک بوته سالم باقي مانده باشد .
3- وجين: جهت دست يابي به عملکرد خوب در زراعت گلرنگ بايد مزرعه را از وجود علفهاي هرز پاک کرد . در مزارعي که تناوب در آنها رعايت شده باشد معمولا يک وجين براي گلرنگ کافي است ولي در صورتي که مزرعه علفهاي هرز بيشتري داشته باشد بايد عمل وجين را تکرار نمود .
تاريخ کاشت:
هنگامي كه حرارت خاك در عمق كاشت در حدود 5 درجه سانتيگراد باشد ، گلرنگ طي دو هفته يا كمي بيشتر سبز مي شود .گلرنگ بصورت يك محصول پائيزه كشت مي شود ، تاريخ كاشت آن همزمان با كمي ديرتر از گندم و جو مي باشد . زمان کاشت گلرنگ: گلرنگ بر حسب نقاط مختلف کشور دردو فصل بهار و پاييز کاشته مي- شود.در مناطق سردسير گلرنگ را در بهار و در نقاط گرمسير پاييز ميکارند.در کاشت بهاره گلرنگ بايد توجه شود که گياه فقط در حالت روزت rozett ميتواند درمقابل سرما مقاومت داشته باشد بنابراين اگر واريته هاي حساس به سرما در اوايل بهار کشت شوند سرما و يخبندانهاي بعدي بهاره ممکن است آنها را از بين ببرند و اگر گلرنگ بهاره ديرتر کاشته شود مقدار زيادي از نزولات آسماني و بارانهاي بهاره را از دست خواهد داد.
بعلاوه در معرض آسيب آفات و بيماريهاي گياهي قرار خواهد گرفت. بنابراين تاريخ کاشت دقيق را براي هر منطقه نمي توان ذکر نمود بلکه با توجه به نکات زير بايد تاريخ کاشت گلرنگ براي هر منطقه تعيين گردد.
1- زمان سپري شدن شرما و يخبندانهاي بهاره
2- زمان شروع و پايان بارند گيهاي بهاره
3- زمان شيوع بيماريهاي از قبيل فيتوفترا و سفيدک در منطقه
به طور کلي با توجه به عوامل فوق ميتوان نتيجه گرفت بهترين زمان کشت گلرنگ در هر منطقه بلافاصله پس از سپري شدن سرماهاي بهاره است با وجود اين ذيلا زمانهاي مناسب کاشت گلرنگ در مناطق مختلف کشور به---عنوان مثال ذکر مي شوند:
- مناطق گرم سيري اوايل آذر تا اوايل اسفند
- مناطق معتدل اواخر بهمن تا اوايل فروردين
- مناطق سردسير اواسط اسفند تا اواخر فروردين
کنترل علفهاي هرز:
كنترل علفهاي هرز قبل از كاشت و نيز تهية بستر عاري از علف هرز ضرورت دارد . از علف كشهايي ماننند ابتام و تريفلورالين بصورت قبل از كاشت و از طريق اختلاف آنها با خاك تا عمق 10 سانتي متر مي توان استفاده و محصول را براي حدود 2 تا 3 ماه بعد از سبز شدن در مقابل بسياري علفهاي هرز محافظت نمود . براي كولتيوا تورزدن مي بايستي روزهاي آفتابي را انتخاب كرد تا علفهاي هرزي كه ريشه كن شده است امكان استقرار مجدد پيدا ننمايد . پس از سبز شدن بوته ها بهتر است فقط بين رديفها را كولتيواتور زد ، هر چند كه در صورت تراكم زياد بوته مي توان تا قبل از رشد ساقه ها نيز روي رديف هاي كاشت را با وسايل سبك و بطور سطحي كولتيواتور زد . مبارزه با علفهاي هرز گلرنگ:
مسئله مبارزه با علفهاي هرز در زراعت اهميت زيادي دارد بدين جهت چگونگي مبارزه با علف هاي هرز به ويژه به روش شيميايي به طور جداگانه توضيح داده مي شود.به طور کلي با علف هاي هرز زراعت گلرنگ به سه صورت مي توان مبارزه کرد. اول کنترل زراعي و ايجاد تناوب صحيح که در اين روش با برقراري تناوب تصولي مي توان گلرنگ را پس از زراعت هاي خفه کننده از قبيل گندم يا زراعتهاي وجيني از قبيل چغندر و پنبه کاشت. يا تاريخ کاشت را طوري تغيير داد که علف هاي هرز با استفاده از بارندگي هاي پائيزه و اوايل بهار جوانه زده و در موقع کاشت با يک شخم سطحي به زير خاک بروند.دوم روش مبارزه مکانيکي با علف هاي هرز است که در اين مورد وقتي گياه به 8 تا 10 سانتيمتري رسيد فاصله بين خطوط را با دستگاه هاي مکانيکي از قبيل کلتيواتور يا با دست و توسط کارگر وجين نمود پس از اين مرحله با توجه به رشد سريعي که گلرنگ دارد گياهان هرز قادر به رقابت با آن نيستند. در اراضي کثيف يک بار وجين در مرحله روزت نيز ضروري است.سوم روش مبارزه شيميايي مي باشد که اخيراٌ ارزش و اهميت بيشتري يافته است در اين مورد هنوز در ايران آزمايش و مطالعه کاملي صورت نگرفته ولي در نقاط مختلف دنيا آزمايشاتي روي اثر علف کشها در کنترل علف هاي هرز مزارع گلرنگ و اثر علف کش ها روي خود گلرنگ صورت گرفته که فقط به نتايج پاره اي از آنها اشاره مي شود:
الف) سمومي که قبل از سبز شدن گلرنگ به کار مي روند.
1. EPTC که به نام تجاري Eptam مشهور است. در کنترل بسياري از علف هاي هرز خانواده گرامينه و پهن برگ موثر است. بدليل فرار بودن اين علف کش بايد بلافاصله پس از پاشيدن بر روي خاک آنرا با ديسک يا هرس آنرا زير خاک کرد بهترين نسبت براي استفاده از اين سم در مزارع گلرنگ 3/3 کيلو در هکتار است.
2. تري فلورالين Trifluraline آزمايشاتي که با اين سم بعمل آمده نشان داده است که مصرف آن قبل از کاشت گلرنگ داراي اثرات اميد بخشي است کرتهائي که در آنها سم تري فلورالين به مقدار 5/4 کيلو در هکتار مصرف شده در موقع برداشت فاقد علف هرز بوده ولي ساير آزمايشات نشان داده اند استعمال 5/2 کيلو در هکتار اين سم نيز اغلب گياهان هرز يکساله از برده است بدون اين که به خود گياه لطمه بزند.
ب) سمومي که پس از سبز گلرنگ جهت مبارزه با علف هاي هرز بکار مي روند.
1. باربان Barban اين ترکيب شيميايي در تجارت بنام Carbyne بفروش مي رسد. آزمايشات نشان داده اند که پاشيدن اين علف کش با نسبت 042/0 کيلو در هکتار اثرات خوبي در کنترل علف هاي هرز داشته و به خود بوته گلرنگ نيز صدمه اي نزده است. تنها عيب اين علف کش اين است که روي بعضي از اسپس هاي گياهي از قبيل يولاف وحشي ، گندم سياه و برخي از ارقام چاودار اثرات محدودي دارد.
2. لامباست Lambast اين علف کش بسيار قوي و موثر است و روي گياهان هرزي از قبيل سلمک بسيار موثر است. بهترين زمان براي استعمال آن موقعي است که گلرنگ تازه از مرحله روزت خارج شده است و بهترين زمان ازز نظر اثر روي سلمک موقعي است که اين علف هرز 5-4 برگه باشد اين سم بر روي گياهاني از قبيل تاج خروس، علف هفت بندو خردل وحشي نيز موثر است. در اين مرود زماني بايد سمپاشي صورت گيرد که گياهان فوق بين 5/2 تا 5 سانتيمتر ارتفاع داشته باشند.مقدار آن 055/0 کيلو در هکتار است و اگر مزرعه به مقدار زيادي علف هرز سلمک دارد مي توان آنرا تا 083/0 کيلو در هکتار افزايش داد در اين مورد سم بر روي بوته هاي گلرگ ايجاد کلروز خواهد کرد که اين اتر تانوي روي بوته هاي قوي گلرنگ پس از 30-20 روز از بين خواهد رفت.
آفات و امراض:
مگس گلرنگ (Acanthiophilus helianthi) . در تمام نقاطي از ايران كه گلرنگ كاشته مي شود يافته شده و خسارت قابل توجهي به اين محصول وارد مي سازد . خسارت آفت مربوط به لارو آن است كه ابتدا از قسمتهاي نرم برگ مي خورد و بعد به دانه حمله كرده و محتويات دانه را از بين مي برد . در نتيجه خسارت لارو ، حفره هايي به طول 1 تا 5/1 سانتيمتر در طبق بوجود مي آيد . و استفاده از سمومي مثل ديپتركس و دپازينون و سمپاشي در زمان ظهور مگسها مي باشد . حضرات ديگري نيز به گلرنگ خسارت وارد مي سازد كه عبارتند از سنگ تخم گلرنگ ، پروانه طبق خوار گلرنگ ، پروانه كارادرينا و كرم برگخوار پنبه . اين آفات اهميت اقتصادي كمتري نسبت به مگس گلرنگ در ايران دارد . از بيماريهاي مهم گلرنگ در ايران مي توان زنگ گلرنگ و بوته ميري گلرنگ را نام برد .
عامل بيماري زنگ گلرنگ قارچي است به نام Puccinia carthami كه ازطريق خاك ، بقاياي گياهي و دانه انتقال مي يابد برگهاي گياه مبتلا به زنگ زرد شده و بالاخره گياه خشك شده و مي ميرد ، كنترل بيماري با استفاده از ارقام مقاوم ، كاشت بذر سالم و غير آلوده ، ضد عفوني بذر با سموم قارچ كش قبل از كاشت ، سوزانيدن بقاياي گياهي آلوده و تناوب زراعي انجام پذير مي باشد . بيماري بوته ميري گلرنگ نيز در تمام مناطق گلرنگ كاري مشاهده مي شود و كم و بيش خسارت وارد مي سازد عامل بيماري قارچي است به نام Phytophthora drechsleri كه بوسيه خاك و بقاياي گياهي آلوده ، رعايت تناوب زراعي و عدم كاشت گياهان حساس در تناوب امكان پذير است . بيماري بوته ميري گلرنگ با بوته ميري جاليز مشترك است . آفات و بيماري هاي مهم گلرنگ:
الف) از آفات مهم گلرنگ دو نمونه زير که در ايران شايع هستند به طور خلاصه ذکر مي شوند:
1. مگس گلرنگ Acanthiophilus helianti مهمترين آفتي است که در نقاط مختلف مملکت باعث خسارت شديد در زراعت گلرنگ مي شود حشره ماده تخم هاي خود را در داخل غوزه گذاشته و لاروهائي که از تخم خارج مي شوند که شبيه دانه برنج مي باشند. لاروها پس از خروج از تخم شروع به تغذيه از گل و دانه کرده و غوزه هاي آلوده تغيير رنگ داده و لهيدگي پيدا مي کنند.
جهت مبارزه با آن مي توان از ديتپرکس 50% به ميزان 2 کيلو در هکتار يا ديازينون 20% به مقدار 5/2 کيلو در هکتار استفاده نمود.
بهترين موقع سمپاشي زماني است که مگس ها ظاهر شده و شروع به فعاليت مي کنند و اين مصادف با زماني است که بوته هاي گلرنگ شروع به باز کردن گل مي کنند. سمپاشي بايد 10 روز بعد مجدداٌ تکرار شود.
2. کرم غوزه Heliothis دو گونه از اين آفت در ايران به زراعت خسارت مي زند.
H.peltigera
H.obsoleta
لارهاي اين حشره از غوزه ، دانه و برگ گلرنگ تغذيه کرده و خسارت شديدي مي زنند پس از حمله آفت برگها مشبک شده يا حفره هايي در غوزه گلرنگ ايجاد مي شود که به محض مشاهده آنها بايد گلرنگ را با سموم فسفره سمپاشي نمود. در آزمايشات گلرنگ در روي گلرنگ آفات ديگري از قبيل شته ها، سن ها، ملخ ها، تريپس ها و زنجره ها نيز صمه مي زنند ولي خسارت آنها در حد اقتصادي نيست.
ب) از بيماري هاي مهم گلرنگ نيز به چند نمونه زير که شيوع بيشتري دارند اشاره مي شود:
1. پوسيدگي ريشه Phytophtora sp. اين بيماري در اکثر مناطق ايران ديده شده است . در مناطق پر باران و يا در زماني که بارندگي هاي بهاره زياد باشد اين بيماري شايع مي شود. حتي در مناطق خشک از قبيل زنجان نيز در آزمايشات گلرنگ دانشکده اين بيماري در سطح محدود ديده شده. گلرنگ در تمام مراحل رشد نسبت به اين بيماري حساس است. گياهان مبتلا به اين بيماري به رنگ سبز روشن در آمده و سپس پژمرده شده و از بين مي روند در مراحل او آلودگي بافت ريشه ها قرمز شده و ريشه هاي آلوده تيره و بد رنگ مي گردند.
در کشت هاي دست پاش يا روشهاي آبياري کرتي اين بيماري خسارت بيشتري مي زند براي مبارزه با ان اولاٌ بايد سيستم آبياري و مقدار آب در هر آبياري را طوري تنظيم کرد که آب در پاي بوته نايستد و ثانياٌ از ارقام مقاوم جهت کشت استفاده نمود.
2.زنگ گلرنگ Quccinia carthami زنگ گلرنگ نيز در تمام مناطقي که اين گياه کشت مي شود ديده شده است. در مناطق مرطوب و بخصوص شمال ايران شيوع اين بيماري بيشتر است ولي در آزمايشات دانشکده کشاورزي زنجان نيز اين بيماري مشاهده گرديد بررسي ها نشان داده که شيوع اين بيماري در زراعت هاي آبي به مراتب بيش از زراعت هاي ديم است بعلاوه گياهان در مراحل نهائي رشد به اين بيماري مبتلا مي شوند. علائم اين بيماري وجود پوستکهاي قهوه اي بر روي برگ است.براي ميارزه با ن موارد زير توصيه مي شود:
1. کاشتن ارقام مقاوم به زنگ
2. استفاده از بذور سالم و عاري از بيماري
3. برقراري تناوب زراعتي
4. استفاده از سموم جيوه اي براي ضد عفوني بذر
بيماري سفيدک سطحي گلرنگ Erisiphe sp. اين بيماري نيز در مناطق گلرنگ کاري شايع است بيماري ابتدا به صورت لکه هاي پراکنده سفيد در سطح برگ بوجود مي آيد و پس از مدتي لکه ها سفيد متمايل به خاکستري تمام سطح زيري برگ را مي پوشانند اين بيماري در آزمايشات گلرنگ دانشکده کشاورزي زنجان در اواخر دوره رشد در مرحله رسيدن شايع مي شود و اگر کشت گلرنگ در بهار زود صورت گيرد خسارت آن اقتصادي نيست براي مبارزه با آن بايد اولاٌ گلرنگ را زود کاشت و ثانياٌ از ارقام مقاوم استفاده کرد و ثالثاٌ در صورت ابتلا به بيماري از مراحل اوليه بيماري مبارزه شيميايي با سموم گوگردي از قبيل ادرال به ميزان 4-3 در هزار و يا گوگرد وتابل و يا کاراتان استفاده کرد.بيماري هاي ديگر از قبيل Verticillium 'Fusarium پوسيدگي غوزه گلرنگ Fusarium ، پوسيدگي ساقهsclerotiorum لکه برگ Alternaria بيماري باکتريايي گلرنگ pseudomonas syringae نيز به گلرنگ حمله کرده و خسارت مي زنند که فعلاٌ از توضيح در اين مورد خودداري مي شود.
برداشت: عمليات مربوط به برداشت گلرنگ
برداشت گلرنگ را مي بايستي بلافاصله پس از خشك شدن و قهوه اي شدن برگها و نيز خشك شدن و سخت شدن دانه هاي وسط طبق انجام داد . با اينكه ريزش خودبخودي دانه كم است و خوابيدگي اتفاق نمي افتد ولي خشك شدن بيش از حد بوته ممكن است موجب ريزش دانه در موقع برداشت گردد .در برداشت محصول گلرنگ بايد دو نکته اساسي را در نظر گرفت يکي موقع برداشت و ديگري رطوبت دانه در زمان برداشت .در مورد تاريخ برداشت در زراعت گلرنگ مشکل است بتوان تاريخ دقيق آن را تعيين کرد زيرا زمان رسيدن در مناطق مخطلف با هم فرق مي کند . در اين مورد فاکتورهاي بسياري دخالت دارند از آن جمله رطوبت خاک . واريته. محل . آب و هوا و غيره ولي به طور کلي بهترين زمان برداشت موقعي است که برگها خشک وقهوه اي شوند در اين حالت اگر سبزي مختصري هم در غوزه هايي که دير گل کرده اند باشد اهميتي ندارد .در موقع برداشت ممکن است غوزه هايي که عقب افتاده هستند کوچک و نارس بمانند ولي تاثير زيادي روي کيفيت و کميت محصول نخواهد گذاشت .عامل دومي که در برداشت گلرنگ دخيل است رطوبت بذر در موقع برداشت است .بهترين زمان برداشت از اين نظر زماني مي باشد که رطوبت بذر به-8 – در صد يا کمتر برسد زيرا اولا عمليات برداشت در اين زمان راحت است و ثانيا بذر پس از ريخته شدن در کيسه فاسد نمي شود در صورتي که در صد رطوبت بالا تر از فوق باشد نگهداري بذر مشکل خواهد بود و به احتمال زياد باعث کپک زدگي و فساد بذر خواهد شد.
گلرنگ را هم با ماشين و هم با دست مي توان برداشت کرد و برداشت با دست 10 روز زودتر از برداشت با کمباين بايد صورت گيرد. آزمايشات مختلف نشان داده است که اگر برداشتگلرنگ زود صورت گيرد به نحوي که ميزان رطوبت بذر در حدود 25 در صد باشد هيچ نقصاني در ميزان محصول و در صد روغن حاصل نمي شود ولي خرمن کوبي آن در اين مرحله امکان پذير نيست و براي خرمن کوبي بايد انقدرصبر کرد که رطوبت بذر به – 8- در صد برسد معمولا پس از بريدن بوته ها بسته به آب و هواي منطقه مدت – 4 – 7 - روز وقت لازم است تا رطو بت به حد متعادل برسد.
در صورتي که گلرنگ با کمباين برداشت شود بايد سرعت حرکت آن کمتر از سرعت حرکت براي برداشت گندم باشد و همچنين سرعت کوبنده را بايد به 500 دور در دقيقه کاهش داد .طبق آزمايشاتي که صورت گرفته ميزان اتلاف بذر در برداشت با دست و در حدود 3- 4 در صد خواهد بود که 2- 3 در صد مقدار فوق از عقب کمباين به خارج ميريزند و – 1 – در صد آن در دستگاه برش از بين ميرود .در موقع برداشت با کمباين اسانسور و دندانه هاي دور چرخ مرتبا تميز گردند زيرا در اثر سرعت زياد سيلندر دانه ها شکسته شده و روغن آنها به قسمتهاي ذکر شده چسپيده باعث جمع شدن گرد و خاک مي گردند که در صورت تميز نکردن مرتب باعث شکسته شدن قطعات مربوطه مي شوند. در صورتي که محصول مزرعه به عنوان بذر برداشتمي شود بايد در تنظيم کمباين دقت بيشتري کرد زيرا قسمتي از بذور شکسته شده يا جنين آنها صدمه ديده و پس از کاشت سبز نخواهد شد.
ميوه
ميوه در گلرنگ مانند آفتابگردان از نوع کافشه اي است و همان چيزي است که از قديم به نام دانه ( بذر ) گلرنگ مصطلح گرديده است ودر اين متن نيز از همين اصطلاح عام استفاده شده است . دانه گلرنگ به شکل يک دانه کوچک آفتابگردان مي باشد . پوسته بذر معمولا به رنگ کرم و کرم مايل به سفيد است . اما انواع راه راه با خطوط تيره و روشن ، خالدار وقهوه ، سياه و خاکستري نيز وجود دارد ( 11، 43، 57 ،68 ) . پوسته بذر مقدار زيادي فيبر دارد در حاليکه قسمت جنين بذر از نظر روغن غني مي باشد . بين درصد پوسته بذر ودرصد روغن آن همبستگي منفي شديدي وجود دارد ( 68) .يک ژن اصلي و تعدادي ژن تغيير دهنده وجود کرک هاي ريز در راس بذر را کنترل ميکند . وضعيت اين کرک ها بر روي بذر ممکن است از فقدان کامل اين کرک ها بر روي تمام بذور تا وجود انها بر روي تمام بذرها متغير باشد . اگر کرک هاي ريز فقط بر روي بعضي از بذور وجود داشته باشد،گوياي آن است که آن بذور در مرکز طبق تشکيل شده اند (57) . بذر بسياري از ارقام گلرنگ به شکل هرم واژگونه با چهار خط برجسته مشخص است که اين برجستگي ها موجب لوزي شکل شدن مقطع عرضي بذر مي شوند . اندازه و وزن بذر در ارقام و شرايط محيطي مختلف فرق ميکند . براي مثال بذر رقم معروف ژيلا ، 7-6 ميلي متر طول داشته و وزن صد دانه آن حدود 4 گرم است . به طور کلي دانه گلرنگ متشکل از روغن (25 تا 40 درصد و در ارقام جديد تا 45 درصد ) پوسته ( 30 تا 55 درصد ) ، پروتيين (12 تا 22 درصد )، رطوبت ( 3 تا 10 درصد ) مي باشد . ذخيره روغن عمدتا در لپه ها صورت مي گيرد . زياد بودن درصد پوسته از نظر تجاري يک نقص محسوب مي شود زيرا باعث کاهش مقدار روغن و ميزان پروتيين کنجاله دانه مي شود (24، 25، 43، 57 ). وزن هزار دانه گلرنگ از 29 تا 50 گرم متغير است .
ميزان محصول در هکتار :
مقدار محصول گلرنگ در مناطق و خاکهاي مختلف متفاوت است ازسوي ديگر بستگي به واريته و زمان کاشت و زراعت قبلي دارد.در شرايط ديم محصول آنکم و در حدود 250 کيلو گرم در هکتار و در زراعت هاي آبي 5000 در هکتار است مشروط بر اينکه منطقه مناسب اين گياه بوده و آب و کود فراوان به زراعت داده شود . در منطقه زنجان در آزمايشات سال 1362 گلرنگ در حدود 5/4 تن در هکتار محصول دارد و در صورتي که آزمايشات مربوط به به زراعي و به نژادي اين گياه که در دانشکده آغاز شده است به موفقيت برسد مسلما ميزان محصول به مراتب بيش از مقدار مذکور خواهد بود .در سطح کشور به طور متوسط از هر هکتار گلرنگ در حدود 2-3 تن محصول برداشت مي کنند .در کشورهايي که که تکنيکهاي کاشت ديم پيشرفته است با انتخاب تاريخ کاشت مناسب و به کارگيري تکنيکهاي مربوط به ذخيره آب در خاک مقدار محصول 1500 کيلو در هکتار براي اراضي ديم است .
موارد استفاده
دانه گلرنگ داراي 25 الي 45 درصد روغن 120 تا 24 درصد پروتئين و 35 الي 60 درصد پوسته مي باشد . روغن گلرنگ در طباخي ، تهيه صابون ، رنگ ، ورنيس و مواد پوشاننده مشابه مصرف مي شود . كنجاله گلرنگ حدود 23 درصد پروتئين و 35 درصد فيبردار و بعنوان نيمه مكمل پروتئين در تغذيه دام و طيور مورد استفاده قرار مي گيرد . بيشتر است خواص روغن گلرنگ:
روغن گلرنگ جزو روغنهاي مايع است که در سابق براي مصارف رنگ رزي و جلا دادن اشياء استفاده مي شد بعدها با شناخت خواص با ارزش اسيدهاي چرب موجود در روغن گلرنگ ميزان مصرف آن در تغذيه انسان بالا رفت .
روغن گلرنگ به دليل دارا بودن اسيد لينولِييک فراوان در تغذيه انسان اهميتزيادي دارد زيرا اين اسيد چرب مانع ايجاد کلسترول در خون مي گردد و در نتيجه روغن گلرنگ براي مبتلايان به کلسترول يا بيماريهاي ناشي از آن بسيار با ارزش است . با شناخت اين مسئله ميزان مصرف روغن گلرنگ در تغذيه انسان بالاتر رفته و از مصارف صنعتي آن کاسته شد و هم اکنون روغن گلرنگ با ساير روغنهاي گياهي جهت تهيه مارگارين وروغن سالاد و روغنهاي آشپزي بکار ميرود .روغن گلرنگ به دليل دارا بودن اسيد لينولئيک فراوان زود اکسيده شده و فاسد مي شود بنابراين نبايد آن را براي مدتهاي زيادي نگه داشت همچنين اسيدلينولئيک در حرارتهاي بالا پولاريزه شده و ايجاد مواد سمي مي کند بنابراين از روغن گلرنگ نبايد براي سرخ کردن مواد غذائي در حرارت بالا استفاده کرد . زيرا علاوه بر ايجاد مواد سمي برخي از ويتامينها ي مفيد آن نيز در اثر حرارت از بين ميرود .اخيرا با استفاده از علم اصلاح نباتات و مطالعه ژنهاي موثر در توليد اسيدهاي چرب موفق شده اند ميزان اسيد اولئيک روغن گلرنگ را در مقابل اسيد لينولئيک افزايش داده و روغني با مشخصات روغن زيتون تهيه نمايند.
ساير موارد استفاده گلرنگ :
علاوه بر روغن که در حقيقت عامل اصلي کشت اينگياه محصوب مي شود از ساير قسمتهاي مختلف گلرنگ نيز در صنعت و دامداري استفاده مي شود که به شرح زير :
الف- گلهاي اين گياه داراي يک ماده رنگي بنام کارتامين است
که در قديم از آن جهت رنگ کردن پارچه استفاده مي کردند و در حقيقت سابقا گلرنگ را بخاطر استفاده از گل آن مي کاشتند ولي پس از اينکه پيشرفتهايي در زمينه صنعت رنگ سازي حاصل شد رنگهاي سنتزي جانشين آن گرديدند .در ايران نيز گلرنگ سابقا به خاطر استفاده از گل آن در حاشيه مزارع کشت مي گرديدو از گل آن جهت رنگ کردن غذا و تهيه گلهاي مصنويي و زعفران تقلبي استفاده مي شد .
ب- از آرد گلرنگ جهت تغذيه دامها استفاده مي شود . آرد گلرنگ ممکن است از دانه هاي پوست دار يا بدون پوست تهيه شود که نوع پوست دار آن به علت دارا بودن فيبر فراوان در تغذيه طيور زياد مورد توجه نيست.
ج- پس از اينکه در کارخانجات روغن کشي از دانه گلرنگ روغن استخراج گرديد.تفاله آن که به نام کنجاله ناميده مي شود جهت استفاده در جيره غذايي دامها به مصرف ميرسد .
کنجاله هاي حا صل از دانه هاي روغني به خاطر دارا بودن پروتيين فراوان و مقداري روغن غير قابل استخراج در تهيه جيره غذايي دامها نقش بسيار با ارزشي دارد.
د-اخيرا آزمايشاتي در کشور آلمان صورت گرفته و نشان داده است که بوته هاي جوان گلرنگ ميتوان به عنوان علوفه جهت تغذيه دامها استفاده کرد . آزمايشات نشان داده است که دامها حتي گوسفندان بوته هاي گلرنگ را قبل از شروع گلدهي و قبل از خشبي شدن خار ها با اشتياق مي خورند . تجزيه شيميايي بوته هاي گلرنگ در اين مرحله نشان ميدهد که اختلاف زيادي با ترکيب شيميايي يونجه ندارد.ضمنا مطالعاتي در استرالياصورت گرفته و نشان داده است که از چراي مزرعه سبز
گلرنگ همان مقدار غذا توليد مي شود که يولاف به دست مي آيد و تجزيه شيميايي اين دو منبع غذايي خيلي شبيه يکديگر هستند . واريته مورد آزمايش در اين مطالعه رقم ژيلا(jila ( و چراي مزرعه سبز زماني صورت گرفته که ارتفاء بوته هاي گلرنگ بين 40-35 سانتيمتر بوده است.ذيلا تجزيه شيميايي بوته سبز گلرنگ در مقايسه با محصول سبز يونجه نشان داده مي شود